De VVD torent er in de exitpolls bovenuit met 31. Maar welke partij gaat er met de tweede plaats vandoor? PVV, D66 en CDA staan allen op 19 zetels. Krijgt Wilders zijn befaamde gordijnbonus?

Gemeenten laten de Verkiezingsdienst van persbureau ANP weten dat ze meer tijd nodig hebben om de stemmen te tellen. Rond 23.30 uur hadden elf gemeenten hun uitslag doorgegeven. In 2012 waren dat er drie keer zo veel.

(Ververs de pagina voor de laatste berichten.)


0.43 uur. Wij sluiten het liveblog


0.20 uur. Stemmingsbeeld: VVD straatlengte voorsprong

De VVD wordt met een straatlengte voorsprong de grootste partij bij de Tweede Kamerverkiezingen. De partij staat op 32 zetels. Dat blijkt uit het zogenoemde stemmingsbeeld op basis van 10,3 procent van de getelde stemmen door de Verkiezingsdienst van het ANP.

Het stemmingsbeeld houdt rekening met het historische stemgedrag in de gemeenten waarvan de uitslag bekend is. Dit maakt het mogelijk om op basis van een relatief klein aantal gemeenten de landelijke trend te herkennen en deze te vertalen in een zetelverdeling. Toch kunnen er landelijk gezien nog behoorlijke verschillen optreden naarmate er meer uitslagen binnenkomen.

- VVD: 32 zetels
- CDA: 21
- PVV: 20
- D66: 17
- GroenLinks: 15
- SP: 14
- PvdA: 9
- ChristenUnie: 6
- Partij voor de Dieren 4, 50PLUS 4
- DENK 3, SGP 3
- Forum voor Democratie: 2
- Piratenpartij: 1

23.58 uur. Weer een grote gemeente binnen: Groningen.

D66 de grootste, voor GroenLinks, VVD en SP. PvdA van 36,4 naar 8 procent.

Verder:

Zaltbommel: 1. VVD, 2. SGP, 3. CDA.
Ronde Venen: 1. VVD, 2. CDA, 3. D66, 4. PVV.


23.52 uur. Amsterdam is binnen

GroenLinks de grootste, voor D66 en VVD. PvdA van 35,8 naar 8,4 procent. DENK vanuit het niets de vijfde partij van de hoofdstad.

1. GroenLinks 19,3 procent
2. D66 18,2 procent
3. VVD 15,2 procent
4. PvdA 8,4 procent
5. DENK 7,5 procent.
6. PVV 7 procent
7. SP 6,5 procent.


23.39 uur. In Limburg vaart Wilders wel

Twee Limburgse gemeentes die klaar zijn met tellen, Meerssen en Valkenburg, rapporteren een koppositie voor de VVD maar de PVV scoort in die gemeentes als tweede.


23.35 uur. Wilders na 56 procent geteld grootste in Rotterdam

De PVV behaalt volgens RTV Rijnmond een klinkende overwinning in Rotterdam. Op basis van 56 procent van de stemmen schaart Wilders de meeste kiezers achter zich. Hij wint het nipt van de VVD.


23.29 uur. Rutte haalt 'verkeerd soort populisme' weer aan

In Nederland is het ,,verkeerde soort populisme" een halt toegeroepen. Dat zei VVD-leider Mark Rutte in een eerste reactie op de voorspelde verkiezingsuitslag. Zijn partij wordt volgens de exitpolls opnieuw de grootste, hoewel ze ook tien zetels lijkt te verliezen.

,,Na de brexit en na de verkiezingen in de Verenigde Staten is 'ho' gezegd tegen het verkeerd soort populisme", aldus Rutte, die nu mag proberen zijn derde kabinet te gaan vormen.


23.25 uur. Pechtold: 'Geluid van populisten gestopt'

Pechtold in zijn verkiezingstoespraak: "Wat was het de afgelopen maanden, weken, dagen, uren en minuten ontzettend spannend om te weten wat er uit zou komen. En dit beeld is voor D66 een fantastische uitkomst. Maar niet alleen voor D66. Zelfs niet alleen voor Nederland. Er was zo ongelooflijk veel internationale pers op de been om te kijken wat er zou gebeuren na de Brexit, na Trump. Het is gebleken dat hier in Nederland het geluid van de populisten gestopt is."

23.22 uur. Even iets heel anders: reclames

De Tweede Kamerverkiezingen zijn inspiratie voor reclamemakers en marketinggoeroes. Hier een stel mooie uitingen.


23.17 uur. 13.000 stemmen geteld

Er zijn nu vijf gemeenten binnen, in totaal iets meer dan 13.000 stemmen. De VVD is tot nu toe de grootste, voor het CDA en D66. De PvdA daalt flink. Maar er zijn nog 383 gemeenten te gaan. (ANP)


23.14 uur. Buma: gebouwd hebben we

Buma: Vier jaar geleden zei ik: wij gaan bouwen. Dag voor dag, steen voor steen. En gebouwd hebben we. Maar niemand kon dromen dat het resultaat zo mooi zou zijn. Wat ben ik trots op het CDA. Wat een fantastische partij. (ANP)


23.07 uur. Italiaanse premier: geen Nexit

De Italiaanse premier toont zich opgetogen over de EU-waardering die in Nederland aanwezig is, net als Martin Schulz, die in Duitsland later dit jaar kans maakt om de nieuwe Bondskanselier te worden.


22.46 uur. Wilders laat op zich wachten

PVV-leider Geert Wilders staat de pers nog niet te woord en die krijgen daarom bittergarnituur om de tijd door te komen - of ieten ze het eten bezorgen? Hoe dan ook: Wilders heeft geen zaaltje afgehuurd - en hier lees je waarom.


22.40 uur. Henk Krol (66) doet een dansje wegens verdubbeling zetels

22.38 uur. Asscher na historisch verlies van de PvdA: 'We komen terug.'

,,Dit is een bittere avond voor de PvdA. De uitslag is ongelofelijk teleurstellend", zei PvdA-leider Lodewijk Asscher woensdag. Volgens de exitpoll lijdt zijn partij een historische nederlaag. Ze gaat terug van 38 zetels bij de vorige verkiezingen naar negen nu.

Hoewel het land er nu beter voor staat dan in 2012 ,,zijn we er niet in geslaagd met onze plannen voor de komende jaren al onze kiezers weer te overtuigen", verklaarde Asscher. ,,Maar mijn vertrouwen in onze idealen, onze visie voor Nederland, is ongebroken."

De uitspraak van de kiezer hebben we te respecteren, zei de PvdA-voorman. Hij bedankte de kiezers voor hun steun. ,,Elke dag zullen we strijden om hun vertrouwen waar te maken."

De partij gaat de komende dagen het gesprek aan met de leden en kiezers. ,,We zullen wonden likken, elkaar steunen en sneller dan je nu denkt weer met elkaar kunnen lachen. Samen zullen we nieuwe moed vinden. De sociaaldemocratie zal terugkomen en het bouwen begint vandaag."


21.59 uur. Berlijn reageert verheugd

De Duitse regering keek met argusogen naar Nederland omdat de kiezers daar later dit jaar naar de stembus gaan. Maar de overwinning van de VVD en op dit moment vooral het uitblijven van PVV-winst dwingt Merkels rechterhand Peter Altmaier tot een ode aan Nederland, in de tekst van André Hazes.

Lees: De stafchef van Merkel lijkt in zijn nopjes met de verkiezingsuitslag


21.47 uur. In Schiermonnikoog is de telling gereed

De gemeente Schiermonnikoog heeft woensdag om 21.38 uur als eerste de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen doorgegeven aan de Verkiezingsdienst van het ANP. De opkomst was 130,4 procent. Dat heeft te maken met het grote aantal toeristen dat op het eiland verblijft.

De VVD werd veruit de grootste op het eiland, met 20,4 procent van de stemmen. GroenLinks volgt met 14,6 procent. De derde partij werd het CDA met 13,6 procent.

De strijd om het melden van de eerste uitslag speelt zich traditioneel af tussen Schiermonnikoog, het Gelderse Rozendaal en Vlieland. Bij de vorige verkiezingen in 2012 won Schiermonnikoog ook. In 2010 streek Rozendaal met de eer.


21.45 uur. Ook Nijmegen sluit stemkantoren

De gemeente Nijmegen meldde eerder dat stemmen op het stadhuis tot 23.00 uur mogelijk zou zijn vanwege een tekort aan stembiljetten, maar omstreeks 21.45 uur waren alle rijen voor de stembureaus opgelost en was stemmen in het stadhuis niet meer mogelijk. (ANP)


21.41 uur. Wilders: Rutte is nog niet van mij af


21.35 uur. PvdA houdt vast aan leiderschap Asscher en Spekman

De posities van PvdA-lijsttrekker Lodewijk Asscher en partijvoorzitter Hans Spekman staan niet ter discussie, zei PvdA-bewindsvrouw Sharon Dijksma woensdagavond na het nieuws dat de PvdA een dramatisch zetelverlies heeft geleden.

,,We hebben altijd gezegd 'samen uit en samen thuis', en het is goed om daar aan vast te houden'', aldus demissionair staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Dijksma. (ANP)


21.28 uur. Maurice de Hond berekent mogelijke coalities

VVD + CDA + D66 = 69 zetels en dus niet genoeg

VVD + CDA + D66 + PvdA = 78 zetels

VVD + CDA + D66 + SP = 82 zetels

VVD + CDA + D66 + GroenLinks = 85 zetels

CDA + D66 + GroenLinks + PvdA + SP = 77 zetels

of, getalsmatig ook mogelijk:

VVD + CDA + D66 + ChristenUnie + SGP = 78 zetels


21.15 uur. Opkomst bereikt 82 procent - maar...

Er zouden nog stembureau's open zijn... Tot 23.00 zelfs in Nijmegen.


21.12 uur. Strijd om wie de nummer twee wordt

Met de VVD op een bijna onmogelijk in te halen 31 zetels, gaat de strijd om de tweede positie. PVV, CDA en D66 staan in de exitpoll van Ipsos allen op 19 zetels. Nu de tellingen echt begonnen zijn, gaan die cijfers misschien nog veranderen.


21.00 uur. Eerste exitpoll van Ipsos, PvdA verliest 29 zetels

VVD: 31 (-10 ten opzichte van 2012)
CDA: 19 (+6)
D66: 19 (+7)
PVV: 19 (+4)
GL: 16 (+12)
SP: 14 (-1)
PvdA: 9 (-29)
CU: 6 (+1)
PvdD: 5 (+3)
50Plus: 4 (+2)
SGP: 3 (=)
Denk: 3 (+3)
FvD: 2 (+2)
VNL: 0
Artikel1: 0


20.55 uur. GroenLinks houdt zijn adem in

Gaat de partij een historische winst tegemoet? Kermit zit ook nagels te bijten (net als Klaver, naar wij aannemen).


20.48 uur. De Kiesraad zegt onverbiddelijk te zijn: om 21.00 uur moeten de lokalen dicht

Dat schrijft Nu.nl: "Een woordvoerder van de Kiesraad laat aan NU.nl weten dat ook bij drukte of een tekort aan stembiljetten de sluitingstijd van 21.00 uur "onherroepelijk" is. Gemeenten moeten ervoor zorgen dat stemmers bij tekorten op tijd naar andere locaties worden doorverwezen."


20.44 uur. Ook Rotterdam wil stembureau's met lange rijen langer openhouden


20.40 uur. Stembussen Den Haag blijven open tot na 21.00 uur

Waar er op sommige plaatsen rijen zijn ontstaan voor de stembussen, blijven de bureau's langer open.  De stembureaus in Den Haag blijven open tot iedereen die in de rij staat gestemd heeft, ook als dat na 21.00 uur is. Dat heeft een woordvoerder van de gemeente laten weten. Door de stad rijden tien teams die zorgen dat alle bureaus voldoende stembiljetten hebben. Op verschillende plekken zijn of waren de formulieren op.

,,Op de ene plek zijn er te weinig, op de andere plek juist weer heel veel", aldus de woordvoerder. Stemmen kan normaal gesproken tot 21.00 uur, dan sluiten de bureaus. Maar in Den Haag worden eerst de rijen weggewerkt, benadrukt de woordvoerder. ,,Blijf even wachten, de formulieren komen er echt aan."


20.27 uur. Utrechtse kan niet stemmen wegens fout bij de post

Een aanzienlijk aantal Nederlanders in het buitenland kon zijn stem niet uitbrengen door fouten of vertraging met de post, maar dit komt ook in Nederland zelf voor. Anna Verhulst uit Utrecht, die een kiezerspas had aangevraagd om in Amersfoort te kunnen stemmen, heeft uiteindelijk geen stem kunnen uitbrengen. Haar kiezerspas is nooit aangekomen, omdat iets mis was gegaan bij de post. Haar oorspronkelijk stempas was ongeldig verklaard omdat ze een kiezerspas voor een andere gemeente had aangevraagd. Met die stempas probeerde ze woensdagavond nog wel te stemmen, maar dat was tevergeefs. Volgens Verhulst zijn enkele tientallen anderen ook gedupeerd door de fout. (ANP)


20.25 uur. In Geldrop zijn PVV posters vervangen

Onbekenden hebben in het Brabantse Geldrop de posters van de PVV op een verkiezingsbord overplakt met hun eigen tekst:

Een verkiezingsposter van de PVV is overplakt met flyers met de tekst Fuck Geert. Foto: ANP

20.06 uur. In Ede valt de opkomst voor SGP nog wat tegen...


20.01 uur. Het verkiezingsfeest van de VVD is populair - en rekent op internationale media


19.43 uur. Opkomst is hoger dan in 2012, maar lager dan in 2006

Bron: ANP/Ipsos

19.38 uur. Maarten van der Weijden blijft uit Kamer bij genoeg voorkeursstemmen

Zijn rol als lijstduwer voor de VVD voelde woensdag als warm bad voor Maarten van der Weijden. De olympisch kampioen op de tien kilometer open water bij de Spelen van 2008 kreeg via social media voortdurend berichtjes doorgestuurd dat mensen op hem hadden gestemd. ,,Het was erg grappig om steeds die berichtjes te krijgen. Ik kreeg ze van bekenden, maar ook van mensen die ik helemaal niet ken. Het voelde erg eervol, fijn en warm dat de kiezers mij hebben weten te vinden.''

Maarten van de Weijden in 2016. Foto: ANP

Toen Van der Weijden bekend had gemaakt dat hij de VVD bij de verkiezingen zou gaan helpen, kreeg hij behoorlijk wat negatieve reacties. ,,Mensen konden zich er niet altijd in vinden dat ik de VVD wilde gaan helpen. Maar gelukkig is het nu juist heel positief uitgepakt'', aldus de nummer tachtig op de lijst.

Van der Weijden gaat niet de Kamer in als hij genoeg voorkeurstemmen krijgt. ,,Daar ben ik op dit moment nog niet klaar voor. Ik ben nu twee jaar bezig met mijn verkenningstocht in de politiek. De stemmen die ik krijg, geven mij wel een extra motivatie om hier mee door te gaan. Ik ga straks eerst kijken wat mijn volgende stap is. Het is een heel leuk en leerzaam proces. Misschien ben ik over vier jaar wel zover dat ik op een verkiesbare plek op de lijst wil.'' (ANP)


19.30 uur. Buitenlandse media volgen onze stembusgang ook

Zo is erbij Politico een heuse liveblog! En RTL-journalist Stefan de Vries, normaal gesproken gestationeerd in Parijs, toont het enorme stembiljet aan zijn Frans-talige volgers.


19.22 uur. Ook Zwolle tikt 70 procent opkomst aan

Zo meldt de burgemeester op Twitter:

En ook Alkmaar is die grens gepasseerd:


18:47 uur. Haags stembureau al twee uur zonder stembiljetten

Omroep West meldt dat de hoge opkomst leidt tot minstens één stembureau in Den Haag dat niet genoeg stembiljetten heeft. De bemensing van het bureau wacht al twee uur op een verse lading. De kiezers die bij het stembureau aan de Houtwijklaan niet terechtkunnen, worden naar andere stembureau's in de omgeving gestuurd. Den Haag loopt qua opkomst voor het landelijke gemiddelde uit. De tussentijdse opkomst lag om 18.00 uur op 57.3 procent. In 2012 was dat 46.8 procent. (Omroep West)


18.33 uur. Opkomst al meer dan 70 procent in aantal gemeenten

En in Amsterdam had rond 18.00 uur 53,7 procent van het electoraat gestemd. In Rotterdam ligt de opkomst om 18.50 uur al op 61,1 procent. In Groningen heeft om 18.47 uur ruim 70 procent (71,8 procent) van de stemgerechtigden een stembureau bezocht.

18:01 uur. Gemeentes denken tot donderdag nodig te hebben voor telling

Verschillende gemeentes vrezen dat ze tot donderdagochtend nodig hebben om alle stemmen handmatig te tellen. Onder meer Berg en Dal bij Nijmegen en Berkelland in de Achterhoek geven een waarschuwing af. Burgemeester Joost van Oostrum van de laatstgenoemde vindt de regels 'belachelijk streng'. (ANP/Omroep Gelderland)


18.30 uur. PvdA'et stemt met zijn dochter in het stemhok - mag dat wel?

Tweede Kamerlid Michiel Servaes van de PvdA heeft zijn stem woensdag door zijn jonge dochter laten uitbrengen. Dat blijkt uit een bericht van de politicus op Twitter. Bij een foto een kind die het stembiljet inkleurt, schreef Servaes: ,,Met een beetje hulp van m'n meisje''.

Daarmee handelde de PvdA'er mogelijk in strijd met de regels. Een woordvoerder van de Kiesraad liet desgevraagd weten dat stemmers alleen in het stemhokje horen te staan, tenzij iemand vanwege een lichamelijke beperking hulp nodig heeft. Als sprake is van hele kleine kinderen, dan kan de voorzitter van een stembureau volgens de zegsvrouw evenwel de hand over het hart strijken. ,,Het gaat erom dat niet iemand meegaat die het uitbrengen van de stem kan beïnvloeden'', aldus de woordvoerder. (ANP)


17:44 uur. De campagne gaat nog door - net als de Turkije-rel

Tweede Kamervoorzitter Khadija Arib uit op de verkiezingsdag felle kritiek op de houding van Kamerlid en DENK-voorman Tunahan Kuzu in de diplomatieke rel tussen Nederland en Turkije. De politicus had volgens de PvdA'ster duidelijk moeten zijn. Het is trouwens een interessante vraag hoe de rel en onrust in Rotterdam afgelopen weekend de stemming zal beïnvloeden.

,,Ik had liever gehad dat de leider van DENK, de heer Kuzu, gewoon afstand neemt van de uitspraken van Erdogan. Dat wij overblijfselen zijn van de nazi's en fascisten, dat kan absoluut niet en is onacceptabel. Ik verwacht van een volksvertegenwoordiger in Nederland dat hij dat ver van zich werpt. Dat is niet gebeurd en dat is jammer'', aldus Arib woensdag in de uitzending van EenVandaag radio. (ANP)


18.43 uur. Rotterdam passeert op 50 procent opkomst

Ook in Rotterdam is de opkomst de 50 procent gepasseerd, ongeveer een uur later dan in Utrecht. In de Maasstad werd rond 17.25 uur duidelijk dat meer dan de helft van het aantal stemgerechtigden de gang naar de stembus had gemaakt. In Utrecht stond de teller toen al op meer dan 56 procent.

De tussentijdse opkomstcijfers lopen al de hele dag voor op die van de vorige Tweede Kamerverkiezingen, in 2012. In Rotterdam was vijf jaar terug omstreeks 18 uur nog maar 49 procent van de stemmen uitgebracht. Destijds ging daar uiteindelijk 61 procent van de kiezers naar de stembus.

In de twee andere grote steden worden de volgende tussenstanden rond 18 uur verwacht. De gemeente Den Haag meldde om 16 uur nog via Twitter dat de opkomst er toen 44,6 procent bedroeg. De meest recente stand uit de hoofdstad Amsterdam is nog altijd die van 13 uur. Daar was toen ruim een kwart van de stemmen binnen. (ANP)


17.35 uur. Voormalig PvdA-voorzitter Felix Rottenberg uit flinke kritiek op Asscher

"Asscher heeft er veel te lang over gedaan om de goede toon te vinden. Gisteravond stond hij er voor het eerst als een held, daarvoor niet", zei Felix Rottenberg bij BNR. Hij stelt dat er fouten zijn gemaakt, zoals het veel te laat kiezen van een lijsttrekker. Daardoor heeft Asscher 'te weinig tijd gehad en genomen' om zich te profileren.


16.54 uur. Utrecht is de 50 procent gepasseerd

In Utrecht is de verkiezingsopkomst woensdagmiddag omstreeks 16.25 uur de 50 procent gepasseerd. Dat betekent dat meer dan de helft van het aantal stemgerechtigden in de Domstad de gang naar de stembus heeft gemaakt.

In de andere grote steden lag de opkomst nog iets lager. In Rotterdam had op datzelfde tijdstip 44,3 procent van de mensen gestemd. De gemeente Den Haag meldde via Twitter dat de opkomst er om 16.00 uur 44,6 procent bedroeg. Dat was rond diezelfde tijd bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen, in 2012, nog 36,4 procent. (ANP)


16.27 uur. Stemmen kan vandaag ook op een onbewoond eiland

Natuurmonumenten heeft een stembureau neergezet op de Marker Wadden, eilanden die momenteel worden opgespoten door Boskalis in het Markermeer. Business Insider-redacteur Herwin Thole pakte de boot vanaf Lelystad om te stemmen op het eiland. En hij was niet de enige. Lees zijn verhaal.


16.08 uur. Ondertussen krijgen sommige partijen maar geen genoeg van het flyeren.


16.03 uur. Opkomst 43 procent

Volgens onderzoeksbureau Ipsos had om 13.45 uur 43 procent van de kiezers gestemd. Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2012 had rond deze tijd 37 procent gestemd.


15.56 uur. Grote drukte in Tilburg, daar moeten extra stembiljetten naar de stembureaus gebracht worden.


15.47 uur. Maurice de Hond reageert op de opkomst


15.42 uur. Opkomst op dit moment hoger dan in 2012

De verkiezingen kunnen vooralsnog op een behoorlijke opkomst rekenen. In een kleine gemeente als Schiermonnikoog had halverwege de middag zelfs al bijna 98 procent van de kiesgerechtigden gestemd. Landelijk liggen de cijfers lager, maar alles wijst erop dat er op deze zonnige woensdag meer mensen de gang naar de stembus maken dan bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen, in 2012.

Omstreeks 13.45 uur was volgens een peiling van onderzoeksbureau Ipsos in opdracht van de NOS en RTL al een derde van het electoraat naar de stembus geweest. Dat was vijf jaar terug rond dat tijdstip nog 27 procent. Ipsos telt bij 43 geselecteerde stemlokalen, verspreid over het land, hoeveel mensen er komen stemmen. (ANP)


15.28 uur. Posters van Turkse politicus zorgen voor ergernis in het stembureau

In Amsterdam is een poster van de Turkse religieuze beweging Diyanet vanmiddag weggehaald uit een stemlokaal, omdat deze bij veel mensen in het verkeerde keelgat schoot. Dat meldt AT5. Uit de Turkse moskee aan de Joubertstraat in Amsterdam-Oost, die dienstdoet als stemlokaal, heeft de gemeente één poster laten weghalen. Die was ,,niet strikt in strijd met de regels, maar had niets te maken met onze verkiezingen. Dat kan verwarring wekken". Dat zei burgemeester Eberhard van der Laan woensdag in de gemeenteraad na een vraag van VVD-raadslid Dilan Yesilgöz. (ANP)

Ook in Nijmegen werd een poster van een Turkse politicus weggehaald omdat deze bij veel mensen voor ergernis zorgde.

2017-03-15 11:39:37 NIJMEGEN - Een inwoner van Nijmegen brengt zijn stem voor de Tweede Kamerverkiezingen uit in een Turks Cultureel Centrum onder toeziend oog van Alparslan Turkes, de oprichter van de MHP-partij. ANP PAUL RAPP


15.12 uur. 180.000 mensen maakten de afgelopen uren gebruik van de StemWijzer

Ondanks de cyberaanvallen op de StemWijzer wordt er nog steeds veel gebruikgemaakt van de digitale stemhulp. Rond de lunchpauze op woensdag merkte ProDemos, de organisatie achter de online tool, zelfs een piek in het aantal mensen dat op het laatste moment nog even advies probeerde in te winnen.

In de afgelopen vier uur maakten 180.000 mensen gebruik van de StemWijzer, meldde een woordvoerster rond 14.45 uur. Alles bij elkaar hebben voor deze verkiezingen al bijna 6,6 miljoen mensen de StemWijzer doorlopen. Dat is flink meer dan bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2012. Toen vulden uiteindelijk 4,85 miljoen kiezers het hulpmiddel in. (ANP)

Bekijk ook Business Insiders overzicht van 16 onmisbare kieswijzers.